प्रकाशातून परिपूर्णतेकडे नेणारी सांस्कृतिक यात्रा म्हणजे दिवाळी..!! गजानन हरणे ,समाजसेवक

प्रकाशातून परिपूर्णतेकडे नेणारी सांस्कृतिक यात्रा म्हणजे दिवाळी..!! गजानन हरणे ,समाजसेवक.

बार्शिटाकळी प्रतिनिधी श्रावण भातखडे 

बार्शिटाकळी :- भारतीय संस्कृतीची परंपरा ही पर्व-पर्वाण्यांनी सजलेली आहे. या पर्वांमध्ये दिवाळी म्हणजे केवळ उत्सव नव्हे, तर आत्मोन्नतीचा प्रवास आहे. दीपप्रज्वलन करून जीवनाचा अंधःकार घालवणे, समाजजीवनातील बंध दृढ करणे, श्रमांचा सन्मान करणे, नात्यांतील ऊब वाढवणे आणि देवतेच्या स्मरणातून मूल्यांची शिकवण घेणे या सर्वांचा संगम म्हणजे दिवाळी,दीपावली होय.

१. दिवाळीची उत्पत्ती : कोकणातील आरंभ

लोकपरंपरांनुसार कोकण प्रांतात दिवाळीचे मूळ स्वरूप आढळते. शरद ऋतूतील पिकाची कापणी झाल्यावर शेतकऱ्यांच्या घराघरात भरभराट येई. पीकघरात धान्य भरले, अंगणात गाई-गुरे खूश झाली, तर आनंदोत्सव साजरा होणे साहजिकच होते. या आनंदाला धार्मिक रंग देऊन दीपोत्सवाची सुरुवात झाली.

“दीप लावा, अंधार पळवा” हा संदेश कोकणातून संपूर्ण भारतात पोहोचला. पुढे पुराणकथा, पौराणिक आख्यायिका, सामाजिक संस्कार यामुळे दिवाळीचे रूप अधिक वैविध्यपूर्ण झाले.

२. धनत्रयोदशी : आरोग्यसंपन्नतेचा दिवस

दिवाळीची सुरुवात धनत्रयोदशी पासून होते.आयुर्वेदाचार्य धन्वंतरी यांचा समुद्र मंथनातून अमृतकुंभासह उदय झाला, अशी आख्यायिका आहे. म्हणूनच या दिवशी आरोग्य व औषधोपचार यांचे महत्त्व मान्य केले जाते.या दिवशी नवे धान्य, धातूची भांडी, सोने-चांदी विकत घेण्याची परंपरा आहे. हे केवळ धनप्राप्तीचे प्रतीक नाही, तर “आरोग्य हाच खरा धनसंचय” या विचाराचे द्योतक आहे.व्यापाऱ्यांसाठी हा दिवस विशेष मानला जातो. लेखापुस्तकांची पूजा करून, व्यवहारातील प्रामाणिकपणाचा संकल्प केला जातो. धनत्रयोदशी आपल्याला सांगते की संपत्तीची खरी मोजणी नाण्यांत नसून निरोगी आयुष्य, मेहनतीचा घाम आणि सदाचारात आहे.

३. नरक चतुर्दशी : अंधःकाराचा पराभव

या दिवशी श्रीकृष्णाने नरकासुराचा वध केला, अशी कथा आहे.नरकासुर म्हणजे केवळ राक्षस नव्हे, तर मनातील अज्ञान, दुष्ट विचार, मत्सर यांचे प्रतीक आहे.पहाटे लवकर उठून उटणे लावून अभ्यंगस्नान करण्याची परंपरा आहे. यामुळे शारीरिक शुद्धीसोबतच मानसिक प्रसन्नता मिळते.

घराघरात दिव्यांच्या रांगोळ्या, फुलांची सजावट केली जाते.

नरक चतुर्दशीचा खरा अर्थ आहे “मनातील नरक जाळून टाकणे आणि सद्गुणांचा प्रकाश पेटवणे”

४. लक्ष्मीपूजन : श्रम आणि संपत्तीचे पूजन

दिवाळीतील सर्वात महत्त्वाचा दिवस म्हणजे लक्ष्मीपूजन.

व्यापारी वर्ग या दिवशी जुनी खाती बंद करून नवे हिशेब सुरू करतो.घराघरात लक्ष्मी देवीची पूजा केली जाते. पण खरी लक्ष्मी म्हणजे सोन्याची नाणी नव्हे; ती म्हणजे प्रामाणिक श्रम, शुद्ध कमाई आणि घरातला शांततेचा दिवा.

या दिवशी दीपमाळा लावून देवीला आमंत्रण दिले जाते. प्रत्येक खिडकीत, अंगणात दिवे लावले जातात.

लक्ष्मीपूजन हा केवळ धनपूजनाचा विधी नसून “नीतिमान उपार्जन आणि सदुपयोग” या संस्कारांचा उत्सव आहे.

५. बलिप्रतिपदा : बळीराजाचा गौरव

लक्ष्मीपूजनानंतरचा दिवस म्हणजे बलिप्रतिपदा किंवा दीपावली पाडवा.बळीराजा हा प्रजेला न्याय देणारा, दानशूर आणि दयाळू राजा होता. विष्णूने वामनावतार धारण करून त्याला पाताळात पाठवले, पण त्याच्या प्रजास्नेहामुळे वर्षातून एकदा पृथ्वीवर येण्याची परवानगी दिली.म्हणूनच लोक या दिवशी म्हणतात, “इडा पिडा जावो, बळीचं राज्य येवो”.या दिवशी वसुबरस व गोवर्धन पूजा केली जाते. गोधनाचे पूजन करून शेतकरी त्यांच्या उपकारांची कबुली देतात.

बलिप्रतिपदा आपल्याला स्मरण करून देते की खरी सत्ता ही प्रजेच्या हितासाठी असावी. दान, समानता व न्याय या मूल्यांचा हा दिवस आहे.

६. दीपावली पाडवा : दांपत्य नात्याचा उत्सव

पाडव्याच्या दिवशी स्त्रिया पतीला औक्षण करतात, तर पती पत्नीला भेटवस्तू देतो. यामुळे पती-पत्नीमधील स्नेहबंध दृढ होतात. या दिवशी दांपत्याने एकमेकांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करून परस्परांचा सन्मान करावा, ही खरी शिकवण आहे.

७. भाऊबीज : स्नेहाचे पवित्र बंधन

दिवाळीचा शेवटचा दिवस म्हणजे भाऊबीज.बहिणीने भावाला औक्षण करून दीर्घायुष्याची प्रार्थना करणे, भावाने बहिणीला भेटवस्तू देणे ही परंपरा आहे.या दिवसामागे यम-यमुनाची कथा सांगितली जाते. यमुनाने भावाला औक्षण करून त्याला दीर्घायुष्याची कामना केली.

भाऊबीज आपल्याला भावंडांतील प्रेम, परस्परांची साथ आणि कौटुंबिक ऐक्य टिकवून ठेवण्याची प्रेरणा देते.

८. दिवाळी सुरू करण्यामागील उद्देश

दिवाळीतील प्रत्येक दिवसाचे वेगळे महत्त्व असले तरी तिचा सामूहिक उद्देश एकच आहे

आत्मिक प्रकाश प्रज्वलित करणे.अज्ञानाचा अंधःकार दूर करणे.संपत्ती व श्रमाचा सन्मान करणे.न्याय, समानता व प्रजाहित रुजवणे.कौटुंबिक ऐक्य बळकट करणे.

यामुळेच दिवाळी ही केवळ धार्मिक किंवा सामाजिक घटना नसून जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्राला दिशा देणारी सांस्कृतिक शिदोरी आहे.

९. आधुनिक काळातील दिवाळी : बदलते स्वरूप

आज दिवाळीचा चेहरा बदलला आहे. फटाक्यांचा गडगडाट, महागड्या खरेदीची धावपळ, दिखाऊ सजावट यामध्ये तिचा मूळ संदेश हरवतो आहे. पण आपण लक्षात ठेवले पाहिजे की,खरी दिवाळी फुलांच्या रांगोळीत, गंधी उटण्यात, स्नेहभेटीत आणि दीपप्रज्वलनात आहे.

दिवाळी म्हणजे आनंद वाटण्याचा, नाते दृढ करण्याचा आणि जीवनातील अंधार घालवण्याचा उत्सव आहे.

१०.  प्रकाशातून उन्नतीकडे

दिवाळी ही प्रकाशयात्रा आहे. कोकणातील शेतीसंस्कृतीपासून सुरू झालेली ही परंपरा आज जगभर पसरली आहे. तिचा गाभा मात्र तोच आहे.

“तमसो मा ज्योतिर्गमय”

अंधःकारातून प्रकाशाकडे नेणारा हा दीपोत्सव प्रत्येकाच्या जीवनात नवा उमेद, नवी प्रेरणा, नवा आनंद निर्माण करतो.दीपावलीच्या शुभेच्छा!

मनातील अंधार नाहीसा होवो,

घराघरात आरोग्य, आनंद, समृद्धी व ऐक्य नांदो,

आणि प्रत्येकाच्या जीवनात खऱ्या अर्थाने बळीचं राज्य अवतरू दे. अशा या पवित्र  दीपावलीच्या सर्वांना हार्दिक शुभेच्छाचा! शुभेच्छा!!

✍️ ..

👉 गजानन कुसुम ओंकार हरणे.

खडकी ,अकोला .

संवाद...9822942623.

  लेखक, साहित्यिक,समाजसेवक, समाजसुधारक, कवी, वक्ता,  विश्लेषक, प्रबोधनकार. आंदोलक ,प्रचारक,वारकरी. योगा शिक्षक आहेत.